درخت نخل گیاهی ارزشمند و همچون مردمان جنوب مقاوم و سرسخت در برابر آب و هوای گرم و سوزان است که در این سال‌های خشکسالی با وجود کم آبی و تشنگی بخوبی سرپا مانده و خود را با شرایط تطبیق داده اند، اما حدود 10 سال است که این درخت استوار مبتلا به آفت چوبخوار شده و تنه آن از درون توسط این سوسک خورده و پوک می‌شود.
هرچند این آفت همیشه در نخلستان‌های استان بوشهر بوده و در ردیف آفت‌های درجه 2 و 3 به شمار می‌رفت اما از اوایل دهه 90 با خشکسالی‌های پی درپی و کاهش کمی و کیفی آب، ازبین رفتن دشمنان طبیعی آفت، فاصله طولانی بین آبیاری، تغییر رفتار آفت‌های چوبخوار و مدیریت نامطلوب باغ‌ها فعالیت آن تشدید و باعث شده تا امروز به عنوان آفت درجه یک نخیلات این استان شناخته شود و 6 میلیون اصله نخل در سطح 34 هزار هکتار را مورد تهدید جدی قرار دهد.
آفت چوبخوار خرما شامل 2 نوع سوسک معروف به "کرگدنی" (شاخ دار) و "شاخک بلند" است که در تنه درخت پنهان می‌شود؛ این آفت در طول سال فعال است و از تنه درخت، قسمت‌هایی از برگ‌های انتهایی و دم خوشه تغذیه می‌کند و موجب پوکی درخت از درون و از بین رفتن خوشه‌ها و شاخه‌ها می‌شود و پس از مدتی نخل‌های راست قامت را به زانو درمی‌آورد.
به دلیل مخفی و پنهان بودن فعالیت آفت، تشخیص حضور و فعالیت سوسک چوبخوار در مراحل اولیه برای باغدار بسیار مشکل است و خسارت زمانی مشخص می‌شود که جمعیت بالا رفته و کار کنترل سخت شده است.
در زمان حاضر 2 آفت چوبخوار شامل سوسک کرگدنی و شاخک بلند، نخیلات استان بوشهر را تحت تاثیر قرار داده و برای تغذیه ازقسمت‌های خشک و چوبی نخل استفاده می‌کنند.
برخلاف آفت ملخ که به صورت هجومی مزارع کشاورزی را مورد هجمه قرار می‌دهد آفت سوسک چوبخوار به دور از چشم‌ها تنه نخیلات را مورد حمله قرار داده و آن را از داخل می‌خورد؛ اینها بخشی از سخنان معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر است.
به گفته کبری توکلی آفت چوبخوار خرما نه تنها نخیلات پیر و مسن بلکه نخیلات جوان که ارثیه آبا و اجدادی باغداران هستند و می‌توانند سال‌ها هزینه زندگی خانوارهای زیادی را تامین کند براحتی طعمه این آفت می‌شوند.
از نظر توکلی نخیلات استان بوشهر سرمایه‌های اقتصادی کشور هستند که نیاز است حفاظت شوند و چنانچه دست روی دست گذاشته و اقدام کنترلی انجام نشود خسارت هنگفتی هم از نظر اقتصادی و هم از نظر اجتماعی به استان و کشور وارد می‌شود.
همچنین خطر این آفات از جایی بیشتر می‌شود که به اعتقاد معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر آن دسته از نخیلاتی که تاکنون تحت تاثیر این آفت قرار گرفته و هنوز سرپا هستند برای کارگران خطراتی به دنبال دارد به دلیل اینکه این درختان از درون پوک هستند و بالارفتن از آن و یا در هنگام وزیدن بادی سخت امکان سقوط دارد.
کاهش آبیاری و از بین رفتن پرندگان و زنبورها عامل تشدید آفت چوبخوار
مدیرحفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر درباره عوامل تشدید کننده آفت چوبخوار در استان بوشهر اینگونه توضیح می‌دهد: گرمای شدید و خشکسالی‌های مداوم باعث محدود شدن آبیاری نخیلات به 2 بار در سال شده افزون براین کاهش کیفیت آب (شور شدن) و نبود امکان تغذیه اصولی نیز از جمله عوامل تشدید کننده فعالیت آفت‌های چوبخوار در نخیلات این استان است.
احمد سبحانی معتقد است: شدت آفت سوسک چوبخوار خرما در استان بوشهر به دلیل شیوه آبیاری که بیشتر از طریق شبکه آبیاری می‌شوند نسبت به سایر استان‌های خرما خیز از جمله خوزستان، کرمان و هرمزگان بیشتر است.
او از بین رفتن دشمنان طبیعی شامل پرندگان و زنبورها در محیط باغ و طبیعت را از دیگر عوامل تشدید کننده آفت چوبخوار خرما در استان بوشهر عنوان می‌کند، آنطور که او می‌گوید در گذشته بسیاری از دشمنان طبیعی از لارو این حشره‌ها استفاده می‌کردند و به نوعی جمعیت آفت کنترل و درحالت تعادل نگاه داشته می‌شد این درحالی است که در این چند سال به دلیل تغییر شرایط اقلیمی جمعیت این دشمنان طبیعی به صورت تدریجی کاهش و به نوعی از بین رفته و همین امر طغیانی شدن این آفت را در نخیلات استان بوشهر به دنبال داشته است.
به بیان سبحانی کاهش قیمت فروش خرما و افزایش هزینه‌ها باعث شده باغداران رغبتی به شخم، بهداشت و تغذیه باغ نداشته باشند و مجموع اینها سبب شده امروز بنیه باغ‌های نخیلات استان بوشهر ضعیف و محیط برای رشد و پرورش آفت چوبخوار فراهم شود.
آلودگی 6 هزار هکتار از نخیلات استان بوشهر به آفت چوبخوار خرما
این آفت ها از قدیم در باغ های نخیلات استان بوشهر وجود داشته اما جمعیت آنها از آستانه خسارت پایین تر بوده به این معنی که خسارت اقتصادی نداشته اما کاهش کیفیت آب، گرمای بی‌سابقه و نبود امکان تغذیه نخیلات باعث شد طی یک دهه بیش از 6 هزار هکتار از سطح نخیلات استان بوشهر به کانون بحرانی این آفت تبدیل شود.
آنطور که سبحانی می‌گوید: نخیلات آبپخش، دالکی، سعدآباد و فاریاب شهرستان دشتستان، حومه شهر اهرم تنگستان، منطقه انارستان شهرستان جم، حله جنوبی و شمالی در بوشهر و به تعبیری کل شهرستان‌های 10 گانه استان از جمله مناطقی هستند که آفت در نخیلات این مناطق به حالت بحرانی درآمده است.
به گفته مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی آفت سوسک چوبخوار در نخیلات استان بوشهر به حدی پیش رفته که امروز 18 هزار هکتار از نخیلات درجه 2 استان بوشهر آمادگی و استعداد تبدیل به کانون بحران را دارند و اگر کنترل نشود احتمال افزایش نیز وجود دارد.
او یادآور می‌شود: افزون بر واریته کبکاب که به دلیل حساسیت بیشتر درگیر آفت سوسک چوبخوار شده واریته‌های مختلفی از جمله خاصویی و زاهدی که ارقامی تجاری هستند نیز درگیر این آفت شده اند.
روش‌های مقابله با آفت چوبخوار خرما
مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر می‌گوید: یکی از راه‌های کاهش خسارت آفت چوبخوار انجام روش بهداشتی و زراعی (هرس و تکریب) است، باتوجه به اینکه محل زیست، فعالیت و به نوعی پناهگاه زندگی این آفت در قاعده دمبرگ‌ها است تلاش شده با هرس و سوزاندن ته دمبرگ‌ها بخشی از محل زندگی آفت از باغ حذف شود.
به گفته سبحانی 25 تا 40 درصد این آفت با روش تکریب کنترل می‌شود و بسیاری از نخلداران به دلیل فراگیری آموزش‌های لازم در این زمینه کار تکریب را با هزینه شخصی خود انجام می‌دهند.
استفاده از تله نوری و فرمونی یکی دیگر از روش‌های مقابله با آفات چوبخوار است به نحوی که در این روش از تمایل این حشره‌ها به نور و فرمون جنسی استفاده می‌شود و با نصب تله‌ها در باغ به دام انداخته می‌شوند.
با توجه به اینکه از اردیبهشت تا مرداد ماه زمان شروع فعالیت آفت است این حشره بالغ برای تولید مثل از تنه نخل بیرون می‌آید و بعد از جفت گیری حشره ماده برای تخم ریزی دوباره باید به تنه نخل برگردد که از این رفتار آفت که تمایل به نور دارد، استفاده می شود.
سبحانی در توضیح تله‌های نوری و فرمونی نیز می‌گوید: در این روش تله‌هایی که از جنس آهن و گالوانیزه است نصب می‌شود و با استفاده ازروشن کردن لامپ بیشتر حشره‌های بالغی که برای جفت‌گیری بیرون می‌آیند به سمت تله نوری می‌روند و با این اقدام بخش دیگری از جمعیت آفت کنترل می‌شود.
حتی در برخی از جاها که برق نیست باغداران با ابتکار و خلاقیتی که دارند با استفاده از پنل‌های خورشیدی چراغی بالای حوضچه‌ای از آب و روغن روشن نگه می‌دارند و با همین کار ساده که حکم تله نوری پیدا می‌کند با آفت چوبخوار مقابله می‌کنند.
سبحانی قرص گذاری (قرص یا پودر فسفید آلومینیوم) به صورت پوشاندن تنه درخت خرما با پوشش‌های مخصوص برزنتی یا پلاستیکی و استفاده از طعمه مسموم در زمان گرده افشانی در تاج نخل را نیز می‌توان به روش‌های کاهش خسارت آفت چوبخوار اضافه کرد.
مدیرحفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر مجموعه چند روش یاد شده را به عنوان مدیریت تلفیقی آفت معرفی می‌کند که تاکنون در مناطق کانونی آفت چوبخوار در استان بوشهر مورد استفاده قرار گرفته است و با توجه به گسترش آفت راهی جز استفاده از همین روش‌ها وجود ندارد.
او یادآور می‌شود: با توجه به اینکه آفت چوبخوار در عمق تنه نخل فعالیت می‌کند نمی‌توان هیچ سمی را به آن رساند و به همین دلیل است که مبارزه شیمیایی جایگاهی در مقابله با این آفت ندارد.
آفتی که امروز همانند خوره به جان نخیلات بوشهر افتاده و موجب آلودگی بخشی از نخیلات و تبدیل به کانون بحران شده در صورت بی توجهی با توجه به فراهم بودن شرایط برای رشد و نمو این آفت، امکان گسترش هر چه بیشتر آن در استان وجود دارد.
سبحانی ادامه می‌دهد: در 10 سال گذشته این آفت به صورت پراکنده موجب فرو افتادن حدود یکهزار اصله نخل در مناطق کانونی شده که اگر اینها به صورت متمرکز در کنار هم قرار گیرند در حدود هفت تا هشت هکتار می‌شوند که خسارت بسیار سنگینی است.
بیماری‌های قارچی نخیلات؛ رهاورد آفت چوبخوار خرما
آفت سوسک چوبخوار خرما یکی ازمهلک‌ترین آفت‌های نخیلات است وتاکنون خسارت‌های زیادی به باغ‌های این استان وارد کرده و افزون بر تنه نخل رویش آن را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
به گفته عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهرخسارت آفت چوبخوار به نخیلات بسیار گسترده بوده به نحوی که به تنه، ریشه و تاج رسیده و همین امر باعث شده که خوشه دچار خسارت و میوه آن ریز و کیفیت محصول از نظر بازارپسندی مرغوبیت لازم را نداشته باشد.
عبدالرحیم خادمی با بیان اینکه امروز آفت چوبخوار در نخیلات استان بوشهر به حدی است که حتی پاجوش‌های خرما نیز به آن آلوده شده اند می‌گوید: همچنین این آفت موجب بروز برخی بیماری‌های قارچی در تنه نخیلات شده و همین امر خسارت را دوچندان کرده است.
روش‌های مبارزه با آفت چوبخوار گران و مقرون به صرفه نیست
در این بین به سراغ علی عالی زاده یکی از نخلداران کهنه کار اَهرَمی که بخشی از نخیلات آن دچار آفت سوسک چوبخوار شده است رفتم و با او هم صحبت شدم او در مطلع کلام از گران بودن روش‌های مبارزه با این آفت گِله کرد.
این نخلدار می‌گوید: روش‌های مبارزه با آفت چوبخوار در صورتی کارساز و نتیجه بخش است که به صورت هماهنگ اجرا شود این درحالی است که بسیاری از باغداران از پس هزینه‌های آنها برنمی آیند.
نخیلات تنگستان امروز در کنار مشکل بی آبی به دلیل شیوع آفت سوسک چوبخوار به وضعیت بحرانی رسیده و این آفت بسیاری از باغ‌های این منطقه از استان بوشهر که از قطب‌های خرماخیز به شمار می‌رود را از بین برده، اینها بخشی از سخنان علی عالی‌زاده باغدار تنگستانی است.
او به خبرنگار ایرنا می‌گوید: چند سالی است که این آفت باغ‌های خرمای استان بوشهر بویژه منطقه تنگستان را تحت تاثیر قرار داده و بازدیدهای میدانی زیادی از سوی مسئولان استانی و کشوری انجام شده اما نتیجه بخش نبوده و امروز این آفت همه باغ‌های منطقه را فراگرفته و نخلداران از عهده مخارج مقابله با آفت برنمی‌آیند.
این باغدار تنگستانی اینچنین ادامه می‌دهد: در زمان حاضر هر باغ به صورت پراکنده به طور میانگین 20 تا 50 اصله نخل آن شکسته و برخی دیگر که هنوز سرپا هستند ظاهر آنها نشان می‌دهد درختانی ضعیف هستند و بزودی می‌میرند.
عالی‌زاده مُردن هر نخل را به مثابه خسارت عمده به باغ دار توصیف می کند و معتقد است: این نخل‌ها از یادگاران پدران آنها هستند که به دلیل خشکسالی و امروز نیز آفت اینچنین ثمره زحمت آنان براحتی از بین می‌رود و به دلیل هزینه‌های بالا از پس علاج آن برنمی آیند.
این نخلدار تنگستانی می‌گوید: برای نجات جان نخیلات استان‌های خرما خیز؛ دولت باید اقدامی جدی انجام دهد.
این باغدار تنگستانی که دارای چهار هکتار نخل است در باره روش مبارزه خود با آفت چوبخوار اینگونه توضیح می‌دهد: طی 2 سال خمیری از 2 نمونه سم درست کرده و تمام سوراخ‌ها و منافذ ایجاد شده روی تنه نخل که در اثر آفت به وجود آمده بود را پرکردم به این صورت توانسته ام تا حدودی جلو شیوع این آفت را بگیرم اما این روش بسیار هزینه بر است و از عهده بسیاری از باغداران برنمی آید.
خادمی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر نیز می‌گوید: با توجه به گران بودن هزینه‌های روش‌های مبارزه با آفت چوبخوار؛ تلاش زیادی تاکنون صورت گرفته که این آفت به عنوان یک آفت عمومی و فراگیر معرفی شود تا به این صورت دولت برای مقابله و مبارزه ورود کند.
مدیر حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر نیز در این زمینه می‌گوید: در همین ارتباط امسال 60 میلیارد تومان اعتبار از طریق مدیریت بحران وزارت کشور برای مقابله با آفت سوسک چوبخوار سرخرطومی و کرگدنی در هیات دولت مصوب شده اما هنوز تخصیص نیافته است.
به گفته احمد سبحانی سهم استان بوشهر از این میزان اعتبار 12 میلیارد تومان است که تلاش می‌شود با جذب این اعتبار بتوانیم در کنار مشارکت باغدار عملیات مقابله‌ای با این آفت انجام شود.
کنترل آفات چوبخوار نیازمند اعتبار ویژه و تعیین تسهیلاتی برای نخلداران است تا بتوان در سطوح آلوده با همکاری و مشارکت باغداران مدیریت صحیح و اصولی اعمال کرد و جمعیت آفت را زیر آستانه خسارت اقتصادی نگه داشت.
به گفته کارشناسان امروز در کنار آفت سوسک چوبخوار که سطح وسیعی از نخیلات استان بوشهر را فراگرفته آفت دیگری به نام آفت "سرخرطومی حنایی" نیز از ابتدای سال 1401 مشاهده شده که می‌تواند عامل تهدید کننده سومی برای نخیلات این استان تلقی شود.
هرچند امروز آفت سرخرطومی حنایی تنها در سطح بسیار محدودی ( هفت نخل) دیده و کنترل شده اما همچنان نیازمند ردیابی، پایش و کنترل است که انجام این اقدامات نیازمند تامین اعتبار است.